Ο Εθνικισμός κατά τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου

Του Γιάννη Παναγιωτακόπουλου

Προέδρου της ΝΕ.Ο.Σ.
Αρχισυντάκτης Περιοδικού "Απόδραση"



Η έννοια του Εθνικισμού έχει υποστεί στην εποχή μας όλων των ειδών τις διαστρεβλώσεις, είτε λόγω πολιτικών σκοπιμοτήτων είτε λόγω ιδεολογικής άγνοιας. Πολλοί αφορίζουν τον Εθνικισμό αναφερόμενοι σε στοιχεία ξένα προς την ιδεολογία του, άλλοι δε προσπαθούν να βαφτίσουν ως Εθνικιστικές ιδέες αλλότριες, ρατσιστικές και εν πολύ αντίθετες με το πνεύμα του.

Πολύ χρήσιμο για την διευκρίνηση της έννοιας του όρου «Εθνικισμός» είναι το ομότιτλο δοκίμιο του προθυπουργού της Ελλάδος και ενός πολιτικού που αποτελεί εμβλιματική μορφή για τον λεγόμενο προοδευτικό χώρο, του Αλέξανδρου Παπαναστασίου.

Σύμφωνα με την κλασική πλεόν μελέτη του Παπαναστασίου, ο Εθνικισμός αποτελεί την ενεργητική κατάφαση της ιδέας του Έθνους. Εθνικιστής δεν είναι μόνο ο έχον Εθνική Συνείδηση, αλλά αυτός που αδιακόπως ενεργεί και αγωνίζεται για την ελευθερία, την ανεξαρτησία, την προκοπή και την πρόοδο του Έθνους του, και ανάγει το συμφέρον αυτού ως πρώτιστο μεταξύ κάθε άλλου ατομικού ή συλλογικού συμφέροντος. Ως εκ τούτου η έννοια του Εθνικισμού δεν περιγράφει απλά μία θεωρητική άθροιση φιλοσοφικών και πολιτικών ιδεών, αλλά κυρίως μία ενεργητική ατομική ή συλλογική κατάσταση.

ΕΙΔΗ ΕΘΝΙΚΙΣΜΩΝ

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου διακρίνει τον Εθνικισμό σε πέντε κατηγορίες:
1) τον πολιτικό Εθνικισμό ο οποίος αποτελεί την βασικότερη μορφή και εντός του οποίου υπάγονται:
α) ο αμυντικός Εθνικισμός ( οι προσπάθειες δηλ. των εθνών προς διατήρηση της ανεξαρτησίας τους),
β)ο επαναστατικός Εθνικισμός ( οι ενέργειες δηλ. προς την αποτίναξη ξένου ζυγού και την απόκτηση ανεξαρτησίας),
γ) ο απελευθερωτικός εθνικισμός ( η τάση ελεύθερων λαών προς απελευθέρωση ομοεθνών πληθυσμών,
δ) ο ενωτικός Εθνικισμός ( η τάση προς πολιτική ένωση με άλλους ομοεθνείς πληθυσμούς,
ε) ο αποχωριστικός Εθνικισμός (η απόφαση ελευθέρων εθνών, ενωμένων πολιτικώς με άλλα, για αποχωρισμό και ανεξάρτητη διαβίωση).

2) τον πνευματικό Εθνικισμό, ο οποίος εκφράζεται κυρίως ως γλωσσικός και αποτελεί την τάση προς επιβολή η διατήρηση της ιδιαίτερης γλώσσας ενός Έθνους, εντός των ορίων του. Ο Πνευματικός Εθνικισμός εκδηλώνεται επίσης και στο επίπεδο των ηθών και εθίμων, της τέχνης και κάποιες φορές και της επιστήμης.

3) τον οικονομικό Εθνικισμό, που περιγράφει κυρίως την προτίμηση των πολιτών ενός εθνικού κράτους προς τα προϊόντα που αυτό παράγει.

4) τον κοινωνικό Εθνικισμό, ο οποίος εκδηλώνεται σε ιδιαίτερες περιπτώσεις και αφορά τον αποκλεισμό στο επίπεδο των οικογενειακών δεσμών ή των κοινωνικών σχέσεων, όλων ή συγκεκριμένων αλλοεθνών στοιχείων.

5) τον θρησκευτικό Εθνικισμό, ο οποίος αφορά περιπτώσεις εθνικών αντιθέσεων που συμπίπτουν με θρησκευτικές και περιγράφει την προσπάθεια επιβολής ή διατήρησης μίας συγκεκριμένης θρησκείας με την οποία ταυτίζεται ένα έθνος.

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ

Η έννοια του Εθνικισμού ταυτίζεται με αυτήν του Πατριωτισμού. Απλά η μεν πρώτη αναφέρεται στο Έθνος η δε δεύτερη στην Πατρίδα. Ο Ίων Δραγούμης προσέδιδε στον Εθνικισμό και μία οικουμενικότερη χροιά, τονίζοντας ότι ο Εθνικιστής δεν αγαπά απλά και μόνο το δικό του Έθνος, αλλά και έναν κόσμο φτιαγμένο από ελεύθερα και ανεξάρτητα έθνη και πολιτισμούς, σεβόμενος την ανεξαρτησία και τον πολιτισμό όλων των Εθνών.

Ακριβώς εδώ έρχεται και η βαθιά αντίθεση του Εθνικισμού με τον Ιμπεριαλισμό. Πολλοί σκοπίμως ή εκ παραδρομής ταυτίζουν τον απελευθερωτικό ή και τον θρησκευτικό πολλές φορές Εθνικισμό με τον Ιμπεριαλισμό, την επεκτατική δηλαδή διάθεση ενός κράτους να επικρατήσει ή να κυριεύσει άλλα κράτη. Ο Αλ. Παπαναστασίου ξεκαθαρίζει χαρακτηριστικά:
« Ο ιμπεριαλισμός και ο Εθνικισμός έχουν την αυτήν ρίζαν, το κοινωνικόν ένστικτον. Αλλ’ ενώ ο εθνικισμός θέλει την σύμπτωσιν κρατικών και εθνικών ορίων, ο ιμπεριαλισμός επιδιώκει την επέκτασιν των κρατικών ορίων πέρα από τα Εθνικά. Ο εθνικισμός ενός έθνους αναγνωρίζει και συμβιβάζεται με όλους τους άλλους εθνικισμούς, ως εκ τούτου έχει αμυντικόν χαρακτήρα και ημπορεί να αποτελέση την βάσιν ειρηνικών σχέσεων των εθνών, αποτελεί τον αλτρουϊστικόν εθνικισμόν, όπως είπαν. Ο ιμπεριαλισμός ενός Κράτους αποτελεί κατ’ ανάγκην άρνησιν των άλλων ιμπεριαλισμών, ημπορεί να συμβιβασθεί με αυτούς μόνον προσωρινώς και διά τούτο έχει επιθετικόν χαρακτήρα.»

ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΕΝΣΤΙΚΤΟ ΤΩΝ ΖΩΝΤΑΝΩΝ

Το κοινωνικό ένστικτο που αναφέρει ο Παπαναστασίου είναι εκείνο που δημιουργεί τα Έθνη, αλλά και γεννά τον Εθνικισμό. Είναι το φυσικό ένστικτο των ανθρώπων να ζουν σε κοινωνίες, αποτελούμενες από συνανθρώπους με τους οποίους υπάρχει ένας αριθμός ταυτίσεων (γλωσσικών, θρησκευτικών, καταγωγής, τρόπου ζωής και σκέψης κ.ο.κ.). Αυτό το ένστικτο είναι που ωθεί τις ομάδες αυτές των ανθρώπων να αποφασίσουν ελεύθερα να σχηματίσουν ένα ξεχωριστό Εθνικό σύνολο αλλά και να ενεργήσουν, να αγωνιστούν ομαδικά για την επίτευξη της ανεξαρτησίας τους, της προκοπής και της προόδου τους.

Ο Εθνικισμός λοιπόν αποτελεί ιστορικά, μορφή ζωτικής ενέργειας και προόδου. Καμία στάσιμη, παθητική ή οπισθοδρομική κατάσταση δεν θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως Εθνικιστική. Έθνη με ισχυρό Εθνικισμό δημιουργούν νέους πολιτισμούς, αναπτύσσουν το πνευματικό και βιοτικό τους επίπεδο, δημιουργούν δυνατούς και αποτελεσματικούς θεσμούς, αντιστέκονται, πρωτοπορούν, διεκδικούν πρωταγωνιστικό ρόλο στο παρόν, στην ιστορία, στο αύριο. Έθνη με έλλειψη Εθνικισμού είναι καταδικασμένα να ακολουθούν ως ουραγοί, να αναλώνονται σε ατομικές ή ταξικές φιλοδοξίες και συγκρούσεις, να αδυνατούν να αντισταθούν, να μένουν ουσιαστικά υπόδουλα και πολλές φορές να πεθαίνουν.

«Δεν είναι λοιπόν ο πολιτικός εθνικισμός μόνον ζήτημα αισθήματος, αλλά και όρος προόδου και πολιτισμού.» αναφέρει ο Παπαναστασίου, «Διά τούτο όσον περισσότερον προάγονται τα έθνη, τόσον περισσότερον αισθάνονται ότι έχουν υποχρέωσιν να αγωνίζωνται δια την ανεξαρτησίαν τους και δια τον πολιτισμόν τους.»
(από το περιοδικό "ΑΠΟΔΡΑΣΗ", τεύχος 13)